خاندان بنیعقیلبنی عُقَیل، خاندان حاکم در موصل از اواخر سده چهارم تا پنجم هجری منسوب به قبیله بنی عقیل می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - حکومت بر موصل ۲.۱ - حمله باذ به موصل ۲.۲ - تصرف موصل توسط ابوذواد ۲.۳ - تصرف موصل توسط حجاج ۲.۴ - تصرف موصل توسط مقلد و علی ۲.۵ - حکومت مقلد بر موصل ۲.۶ - حکومت قرواش بر موصل ۲.۷ - حمله غزها به موصل ۲.۸ - درگیری قرواش با برادر ۲.۹ - قریش بن بدران ۲.۱۰ - حکومت شرف‌الدوله ۲.۱۱ - حکومت ابراهیم بن قریش ۲.۱۲ - پایان حکومت بنی‌عقیل بر موصل ۳ - حکومت بنی‌عقیل بر حدیثه ۴ - حکومت بنی‌عقیل بر جعبر ۵ - فهرست منابع ۶ - پانویس ۷ - منبع ۱ - ریشه بنیعقیلقبیله بنی عقیل شاخه‌ای از بنی عامر بن صَعصَعه بودند و نسب‌شان به قیس بن عَیْلان می‌رسید. نیای ایشان عقیل بن کعب بن ربیعه بود. بنوربیعه، بنوعُباده، بنومنتفق و بَنوخَفاجِه از تیره‌های این طایفه بودند. ۲ - حکومت بر موصلبنی عقیل نخست در بحرین می‌زیستند و به راهزنی روزگار می‌گذراندند. با بالاگرفتن کار قرمطیان به ابوسعید جَنّابی رهبر قرمطیان بحرین پیوستند، [۵]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۳۳۰، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۶]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۶، ص۹۳، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
سپس به عراق رفتند و در اواخر سده چهارم در میان کشمکش‌های خاندان مروانیان و حَمدانیان قدرت یافتند و بر کوفه، سرزمین‌های اطراف فرات، جزیره و موصل چیره شدند. ۲.۱ - حمله باذ به موصلدر ۳۷۷ باذِ کُرد، بنیان‌گذار سلسله مروانیان، قصد تصرف موصل را کرد. شرف الدوله ابوالفوارس (امیر بویی، حک: ۳۷۲ـ۳۷۹) برادرش ابونصر خواشاذه را برای مقابله با او فرستاد. ابونصر که تاب رویارویی با باذ را نداشت، بخشی از آن سرزمین را به بنی عقیل واگذار کرد تا مانع ورود باذ به موصل شوند. [۸]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۷، ص۱۳۳، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۹]
محمد بن حسین ابوشجاع روذراوری، ذیل کتاب تجارب الامم، ج۱، ص۱۴۳ـ۱۴۴، چاپ آمدروز، مصر ۱۳۳۴/۱۹۱۶.
۲.۲ - تصرف موصل توسط ابوذوادبار دیگر در ۳۸۰ باذ به شرق موصل آمد. این بار امیر حمدانی، ابوطاهر، از ابوذوّاد محمد بن مُسَیّب، امیر عقیلی، یاری خواست. او نیز با گرفتن جزیره ابن عمر، نصیبین و بلد همراه حمدانیان با باذ جنگید. باذ در این نبرد کشته شد و خواهرزاده‌اش ابوعلی حسن بن مروان جنگ را ادامه داد. ابوطاهر شکست خورد و به نصیبین گریخت. ابوذوّاد او و فرزندش علی را اسیر کرد و کشت و در ۳۸۰ موصل را تصرف کرد. وی سپس از بهاء الدوله، ابونصر فیروز (حک: ۳۷۹ـ۴۰۳) خواست نماینده‌ای به آن‌جا بفرستد، اما حکومت شهر با ابوالدوّاد باشد. ۲.۳ - تصرف موصل توسط حجاجدر اواخر ۳۸۱، بهاء الدوله سپاهی به فرماندهی ابوجعفر حجاج بن هرمز به موصل فرستاد و آن‌جا را گرفت. ۲.۴ - تصرف موصل توسط مقلد و علیابوذوّاد تا هنگام مرگش در ۳۸۶ فقط بر نصیبین حکومت کرد. [۱۰]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۷، ص۱۴۲ـ۱۴۵، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۱۱]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۷، ص۱۵۷، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
پس از وی، مقلَّد بن مسیب داعیه امارت داشت، اما بزرگان بنی عقیل برادر دیگرش، ابوالحسن علی بن مسیب را که بزرگ‌تر بود، به امیری نشاندند. مقلد بیدرنگ برای جلب حمایت دیلمیانی که به سرکردگی ابوجعفر حجاج در موصل بودند، به بهاء‌الدوله نامه نوشت و وعده داد تا سالی دو هزار هزار درهم خراج دهد. از سوی دیگر به ابوالحسن علی وانمود کرد که به فرمان بهاء‌الدوله حاکم موصل شده و از او خواست تا در برابر ابوجعفر حجاج از وی حمایت کند. ابوالحسن علی همراه مقلد به موصل رفت. ابوجعفر توانایی مقابله با آنان را نداشت و به نزد بهاء‌الدوله گریخت. علی و مقلد به شهر وارد شدند. قرار بود خطبه به نام هر دو خوانده شود، اما با بروز اختلاف میان هواداران‌شان، مقلد برادرش را دستگیر کرد. سرانجام با میانجی‌گریِ رُهیله، خواهر آنان، از بروز جنگ جلوگیری شد. [۱۳]
ابن خلدون، العبر: تاریخ ابن خلدون، ج۳، ص۳۶۳ـ۳۶۴، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۷۰ ش.
۲.۵ - حکومت مقلد بر موصلمقلد بر موصل چیره شد اما پس از چندی در نبرد با سپاهیان بهاء‌الدوله برای تصرف شهر، شکست خورد. بنابر پیمان صلحی که میان آنان برقرار گردید، مقلد ناگزیر شد سالانه ده هزار دینار خراج دهد و خطبه را نیز به نام او بخواند. بهاء‌الدوله نیز مقلد را به حسام‌الدوله ملقب کرد و موصل، کوفه، قصر و جامعین را به او واگذار کرد. خلیفه قادر بالله (حک: ۳۸۱ـ۴۲۲) نیز بر این شروط صحه گذارد. مقلد را می‌توان بنیان‌گذار حکومت بنی عقیل بر موصل دانست. او پس از حدود پنج سال امارت در ۳۹۱ به دست غلامان ترک که از جان خود بیم‌ناک بودند، در انبار کشته شد. [۱۴]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۷، ص۱۸۱ـ۱۸۲، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۱۵]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۷، ص۲۰۹، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
مقلد دوستدار دانش بود و اهل ادب را حمایت می‌کرد.۲.۶ - حکومت قرواش بر موصلپس از مقلد پسر بزرگش معتمدالدوله ابومنیع قِرواش به امارت رسید. وی به انبار رفت و اموال پدر را جمع آوری کرد. قرواش در آغاز حکومت خود با عموهایش، ابوالحسن علی بن مسیب و ابومرح مصعب بن مسیب که داعیه حکومت داشتند درگیر بود، اما با مرگ ابوالحسن علی در ۳۹۲ و ابومرح مصعب در ۳۹۷، بدون مدعی، امارت موصل و اطراف آن را به دست گرفت. [۱۸]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۷، ص۲۰۹ـ۲۱۰، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
قرواش بیش از چهل سال حکومت کرد. او برای گسترش و حفظ سرزمین خود با قبایل عرب، دیالمه و ترکان غز در ستیز بود. وی در ۴۰۱ در قلمرو خود که موصل، انبار، مدائن و کوفه را شامل می‌شد، به نام حاکم فاطمی مصر خطبه خواند. قادر بالله، بهاء‌الدوله را آگاه کرد؛ او نیز سپاهی به جنگ قرواش فرستاد. پیش از شروع نبرد قرواش از کرده‌اش پشیمان شد و خطبه به نام خلیفه عباسی خواند. [۲۰]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۷، ص۲۵۳ـ۲۵۴، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
جنگ با غزها از وقایع مهم دوران امارت قرواش بود.۲.۷ - حمله غزها به موصلدر ۴۳۳، غزها به موصل حمله کردند؛ قرواش که توان مقابله با آنان را نداشت گریخت. ترکان شهر را غارت کردند و عده‌ای راکشتند، اما مردم موصل یکباره شورش کردند و غزها را به قتل رساندند. کوکتاش، رهبر غزها، که شهر را ترک کرده بود چون خبر را شنید بازگشت و مردم را قتل عام کرد. قرواش به همراه دُبَیس بن مَزیَد به سوی موصل رفت. غزها چون خبر پیشروی قرواش را شنیدند، عقب‌نشینی کردند و در نهایت شکست خوردند. قرواش سرهای کشتگان غز را با کشتی به بغداد فرستاد. شعرای عرب چون ابن شِبل به سبب این پیروزی او را مدح کرده‌اند. [۲۱]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۷، ص۳۴۱ـ۳۴۳، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۲.۸ - درگیری قرواش با برادردر ۴۴۱ بروز اختلاف میان قرواش و برادرش زعیم‌الدوله ابوکامل برکت بن مقلد، به دسیسه قریش بن بدران (برادرزاده قرواش)، به جنگ میان آن دو انجامید. از سوی دیگر تصرف انبار به دست بساسیری به تضعیف قدرت قرواش منجر شد و برکت در ۴۴۲ امارت موصل را به دست گرفت. او قرواش را در دارالاماره ساکن کرد و اجازه دخالت در امور را به او نداد. برکت در ۴۴۳ درگذشت و قریش بن بدران به امارت رسید. او قرواش را در قلعه جراحیه زندانی کرد و قرواش در زندان در ۴۴۴ درگذشت. پیکر او را در نینوا به خاک سپردند. قرواش شعر نیز می‌سرود. [۲۲]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۴۹ـ۵۱، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۲۳]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۵۴، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۲۴]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۶۲ـ۶۳، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۲۵]
ابن خلدون، العبر: تاریخ ابن خلدون، ج۳، ص۳۷۵ـ۳۷۷، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۷۰ ش.
۲.۹ - قریش بن بدرانپس از مرگ زعیم‌الدوله ابوکامل در ۴۴۳، علم‌الدوله ابوالمعالی قریش بن بدران به امارت رسید. وی از ۴۲۵ بر نصیبین حکومت می‌کرد. در ۴۴۶ قریش انبار را از بساسیری گرفت و سپس نماینده‌ای نزد سلطان طغرل سلجوقی فرستاد و اظهار فرمان‌برداری کرد و به نام وی خطبه خواند. او در ۴۴۸ با کمک قتلمش، پسرعم سلطان طغرل، با بساسیری جنگید اما شکست خورد و موصل به دست بساسیری افتاد. پس از آن‌که طغرل موصل را گرفت، نواحی موصل، نصیبین، تکریت، اَوانا، نهر بیطر، هیت، انبار و مناطقی دیگر را به او واگذار کرد. [۲۶]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۶۷ـ۶۸، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۲۷]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۷۷ـ۷۸، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
قریش در ۴۵۳ در موصل بیمار شد، پسرش مسلم بن قریش او را به نصیبین برد و قریش در همان‌جا درگذشت. ۲.۱۰ - حکومت شرفالدولهپس از مرگ قریش، پسرش شرف‌الدوله ابوالمکارم مسلم بن قریش با حمایت بزرگان بنی عقیل به امارت رسید. [۲۸]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۹۱، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
سلطان الب ارسلان در ۴۵۸ انبار، هیت، سن، حربی و بوازیج را به اقطاع به او داد. شرف‌الدوله به بغداد رفت و خلیفه القائم نیز به او خلعت بخشید. شرف‌الدوله در ۴۶۲ با صفیه، خواهر سلطان الب ارسلان [۲۹]
ابن خلدون، العبر: تاریخ ابن خلدون، ج۳، ص۳۸۵، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۷۰ ش.
ازدواج کرد.وی از ابتدای سلطنت ملکشاه نیز در خدمت او بود. در دوران امارت شرف‌الدوله قلمرو بنی عقیل به بیشترین گستردگی خود رسید. او حلب، حران، شام، دیار ربیعه و مضر را به تصرف خویش درآورد. [۳۰]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۱۰۴، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۳۱]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۱۰۷ـ۱۰۸، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۳۲]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۱۱۴، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۳۳]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۱۲۷، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۳۴]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۱۳۲ـ۱۳۳، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
سرانجام شرف‌الدوله در ۴۷۸ در جنگ با سلیمان بن قتلمش، سردار سلجوقی برای تصرف انطاکیه، در محلی از توابع انطاکیه کشته شد. [۳۵]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۱۳۷، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۳۶]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۸۸، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
پس از او حکومت بنی عقیل رو به ضعف نهاد. از ویژگی‌های دوران امارت او امنیت و ارزانی در سرزمین‌های بنی عقیل بود. [۳۷]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۱۳۷، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۲.۱۱ - حکومت ابراهیم بن قریشپس از مرگ شرف‌الدوله، برادرش، ابراهیم بن قریش، که چندین سال را در زندان گذرانده بود، امیر موصل شد. در ۴۸۲ سلطان ملکشاه او را فراخواند و چون ابراهیم نزد او رفت وی را دستگیر و فخرالدولة بن جُهیر را حاکم موصل کرد. پس از مرگ سلطان ملکشاه، ابراهیم نیز آزاد شد. صفیه همسر مسلم بن قریش که پس از مرگ او به ازدواج ابراهیم درآمده بود، بلافاصله بعد از مرگ سلطان سلجوقی با پسرش علی (فرزند مسلم) به موصل رفت اما با مقاومت محمد، فرزند دیگر مسلم روبرو شد. سرانجام علی موصل را گرفت و چون ابراهیم بن قریش به موصل آمد، امارت را به او واگذار کرد. ابراهیم در ۴۸۲ در جنگ با تُتُش بن الب ارسلان کشته شد و تتش موصل را تصرف کرد و سپس علی بن مسلم و مادرش را به حکومت آن‌جا گمارد. [۳۸]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۱۶۷، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۳۹]
ابن خلدون، العبر: تاریخ ابن خلدون، ج۳، ص۳۸۵ـ۳۸۶، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۷۰ ش.
۲.۱۲ - پایان حکومت بنی‌عقیل بر موصلسرانجام در ۴۸۹ کربوقا (کربغا)، سردار سلجوقی، موصل را گرفت و این سرزمین را به متصرفات دولت سلجوقی افزود. [۴۰]
ابن خلدون، العبر: تاریخ ابن خلدون، ج۸، ص۱۸۰، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۷۰ ش.
به این ترتیب امارت بنی عقیل بر موصل و نواحی اطراف آن پایان یافت، اما گروهی از بنی عقیل در عانِه و حَدیثه و قلعه جَعْبَر به حکومت ادامه دادند. ۳ - حکومت بنی‌عقیل بر حدیثهمحییالدین ابوالحارث مُهارِسْ بن مُجَلّی بن مقلد، از امرای بنی عقیل، در عانه و حدیثه حکومت می‌کرد. او پس از قیام بساسیری، در ۴۵۰ خلیفه القائم را پناه داد تا آن‌که خلیفه در ۴۵۱ پس از قتل بساسیری به دست طغرل بک، به بغداد بازگشت. مهارش در ۴۹۹ درگذشت و فرزندش سلیمان به امارت حدیثه رسید. [۴۱]
ابن خلدون، العبر: تاریخ ابن خلدون، ج۸، ص۲۳۶، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۷۰ ش.
سلیمان نیز تابع خلفای عباسی بود. او در ۵۲۸ درگذشت و فرزندان خردسالش حکومت را به دست گرفتند. جانشینان مهارش به سبب خدمت او به خلیفه عباسی، در حمایت آنان می‌زیستند. سرانجام در ۵۳۶ اتابک زنگی بن آقسنقر حدیثه را گرفت و همه افراد این خاندان را به موصل فرستاد. [۴۳]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۳۴۴، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۴۴]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱، ص۵، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۴ - حکومت بنی‌عقیل بر جعبرتاریخچه حکومت بنی عقیل در جعبر به ۴۷۸ باز می‌گردد که مسلم بن قریش حکومت حلب را به پسر عمویش شمس‌الدوله سالم بن مالک بن بدران واگذار کرد. پس از قتل مسلم بن قریش، سالم در ۴۷۹ با گرفتن قلعه جعبر و رَقّه، حلب را به ملکشاه واگذار کرد. [۴۵]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۱۴۰، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۴۶]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۲۰، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
جعبر تا ۵۶۴ در دست بازماندگان سالم بود و در این سال نورالدین محمود زنگی، از اتابکان موصل، جعبر را از شهاب‌الدین مالک بن علی عقیلی گرفت. [۴۷]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۹، ص۹۸ـ۹۹، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۵ - فهرست منابع(۱) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۲) ابن حزم، جمهرة انساب العرب، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۲/۱۹۶۲). (۳) ابن خلدون، العبر: تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۷۰ ش. (۴) ابن خلّکان، وفیات الاعیان، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۹۷/۱۹۷۷. (۵) محمدبن حسین ابوشجاع روذراوری، ذیل کتاب تجارب الامم، چاپ آمدروز، مصر ۱۳۳۴/۱۹۱۶. (۶) احمدبن علی قلقشندی، صبح الاعشی، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۳/۱۹۶۳). ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خاندان بنی عقیل»، شماره۱۹۸۲. |